Grzegorz Litke
Główny inżynier ekolog
Czy zdajemy sobie sprawę z jakimi zagrożeniami stykamy się każdego dnia w kraju, w którym znajduje się kilka milionów ton wyrobów zawierających azbest? Można odnieść wrażenie, że potencjalne problemy wynikające z obecności tego minerału w otaczającym nas środowisku stały się dla nas mało istotne i w minimalnym stopniu zaprzątają naszą uwagę. Warto jednak zastanowić się nad kilkoma ważnymi kwestiami.
Azbest jest nazwą handlową włóknistych minerałów o stosunku długości do średnicy włókna co najmniej 100:1, które występują naturalnie w przyrodzie. Istnieje 6 odmian azbestu, różniących się składem chemicznym i budową krystaliczną. Występowanie azbestów jest dość powszechne, jednak tylko w niektórych miejscach na świecie azbest był lub nadal jest eksploatowany na skalę przemysłową.
Azbest znany jest od kilku tysięcy lat, jednak jego szerokie zastosowanie nastąpiło w XX wieku. Z uwagi na swoje niewątpliwe zalety, takie jak: odporność na wysokie i niskie temperatury, działanie mrozu, substancji żrących, elastyczność, dobre właściwości mechaniczne, odporność na wodę morską, wytrzymałość na rozciąganie i zgniatanie, szacuje się, że azbest stosowany był w produkcji ok. 3000 wyrobów. Wykorzystywano go głównie do produkcji materiałów budowlanych, szczególnie płyt dachowych i elewacyjnych, jak również do produkcji rur wodociągowych i kanalizacyjnych, kształtek do kanałów wentylacyjnych a także wyrobów tekstylnych mas ogniotrwałych i uszczelniających. Polska nie posiada złóż azbestu nadających się do eksploatacji przemysłowej. Po roku 1945 sprowadzono do Polski ok. 2 mln. ton azbestu. Był to głównie azbest importowany z byłego Związku Radzieckiego, a także z Chin i Afryki Południowej.
Okres stosowania w Polsce azbestu na szeroką skalę w budownictwie przypada na lata 60-te ubiegłego wieku, co związane było z uruchomieniem dużych zakładów wyrobów azbestowo-cementowych. Lekkie, wytrzymałe, odporne na działanie czynników atmosferycznych płyty azbestocementowe (eternit) zastąpiły łatwopalne pokrycia dachowe wykonywane najczęściej ze słomy. Powszechnie stosowano je na terenach wiejskich głównie we wschodniej i centralnej Polsce. Używano go także jako płyt elewacyjnych w budownictwie wielkopłytowym. Trwałość tych materiałów szacowano na ok. 30-60 lat.
Poza budownictwem, azbest stosowano również w innych gałęziach przemysłowych m.in. w przemyśle chemicznym, hutniczym, szklarskim, ceramicznym, motoryzacyjnym, stoczniowym, w transporcie i energetyce. Przykładem mogą być materiały izolacyjne stosowane do izolacji kotłów i wymienników ciepła, a także do produkcji ubrań i tkanin ognioodpornych. Azbest stosowano również do produkcji okładzin hamulcowych, asfaltów drogowych, filtrów w przemyśle spożywczym i masek przeciwgazowych. Nie brano przy tym pod uwagę np. badań przeprowadzanych we Francji na początku XX wieku stwierdzających negatywny wpływ azbestu na zdrowie człowieka.
Większość spośród wymienionych wyżej wyrobów stanowi źródło emisji włókien azbestowych do środowiska, co stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia. Włókna azbestu są praktycznie niezniszczalne, a stopniowa degradacja materiałów azbestowych powoduje ich uwalnianie do powietrza. Wdychanie powoduje kumulowanie w płucach cząsteczek azbestu i może powodować poważne choroby układu oddechowego jak np. azbestoza, która jest nieodwracalnym procesem powstawania blizn w płucach, które prowadzą do trudności z oddychaniem jak również – zwykle po wielu latach – do nowotworów azbestozależnych.
Dopiero w latach 80-tych XX wieku, azbest uznany został za jeden z najbardziej rozpowszechnionych czynników rakotwórczych w środowisku i obecnie wiadomo, że jest on jednym z najgroźniejszych zanieczyszczeń na ziemi.
W Polsce produkcja, import i stosowanie wyrobów zawierających azbest są zakazane ustawą z dnia 19 czerwca 1997 r. o zakazie stosowania wyrobów zawierających azbest1 (Dz. U. z 2004 r. Nr.3, poz. 20 z późn. zm.). Na jej podstawie produkcja płyt azbestowo-cementowych została zakończona 28 września 1998 r. Natomiast od 28 marca 1999 r. obowiązywał zakaz obrotu azbestem i wyrobami, które go zawierają. Dokładna liczba wyrobów zawierających azbest w Polsce jest trudna do określenia, ponieważ wiele z nich znajduje się w starszych budynkach i infrastrukturze, a ich identyfikacja wymaga szczegółowych badań. W 2018 roku w Polsce przeprowadzono badania, które wskazały, że około 1,5 miliona budynków może zawierać wyroby azbestowe. Na podstawie ustawy z 14 grudnia 2012 r. o odpadach2 Minister Klimatu określił w drodze Rozporządzenia z dnia 2 stycznia 2020 r. katalog odpadów, w którym wszystkie odpady zawierające azbest zakwalifikowane zostały jako odpady niebezpieczne.
W celu sukcesywnego eliminowania wyrobów zawierających azbest, szczególnie z budownictwa, Rada Ministrów uchwaliła 14 lipca 2009 roku „Program oczyszczania kraju z azbestu na lata 2009-2032”3,jest on kontynuacją i aktualizacją pierwotnego programu z 2002 roku. Zakłada usunięcie i unieszkodliwienie wyrobów zawierających azbest4 z terenu Polski do końca 2032 r.
Główne cele programu to: usunięcie i unieszkodliwienie wyrobów zawierających azbest, minimalizacja negatywnych skutków zdrowotnych powodowanych kontaktem z włóknami azbestu oraz likwidacja negatywnego oddziaływania azbestu na środowisko. Program jest realizowany za pomocą działań legislacyjnych i edukacyjno-informacyjnych, w zakresie usuwania wyrobów zawierających azbest, monitoringu realizacji programu z wykorzystaniem Bazy Azbestowej, w zakresie oceny narażenia i ochrony zdrowia.
Obowiązujące w Polsce przepisy prawne w sposób szczegółowy precyzują sposoby postępowania z wyrobami azbestowymi, począwszy od oceny stanu technicznego, poprzez ich usuwanie i stosowane wówczas zabezpieczenia, pakowanie i transport. Działania zgodne z przepisami i procedurami, mogą zapewnić bezpieczną eksploatację wyrobów azbestowych, zagwarantować ich niezagrożone usuwanie, transport i unieszkodliwienie poprzez składowanie na składowisku przeznaczonym dla odpadów azbestowych.
Przepisy umożliwiają również uzyskanie dofinansowania na usuwanie wyrobów azbestowych zarówno ze środków krajowych jak i unijnych, m.in. z: Banku Ochrony Środowiska (BOŚ) ze środków własnych jak również we współpracy z Wojewódzkimi Funduszami Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (WFOŚiGW), Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej (NFOŚiGW), gmin – w ramach środków pochodzących głównie z wojewódzkich funduszy ochrony środowiska i gospodarki wodnej jak również środków unijnych.
Wiele gmin i powiatów w Polsce wprowadza własne lokalne programy dotyczące usuwania azbestu. Często oferują one mieszkańcom dofinansowanie lub wsparcie logistyczne w zakresie usuwania azbestu z budynków. W ramach tych programów prowadzone są również działania edukacyjne, mające na celu zwiększenie świadomości społecznej na temat zagrożeń związanych z azbestem oraz sposobów jego bezpiecznego usuwania.
Informacje na temat usuwania wyrobów zawierających azbest, w tym szczegóły dotyczące profesjonalnych firm oraz składowisk odpadów azbestowych można uzyskać w urzędzie gminy oraz na stronie internetowej5. Baza Azbestowa prowadzona jest przez Ministerstwo Rozwoju i Technologii i stanowi jedno z narzędzi monitorowania realizacji zadań wynikających z Programu. Jest to również narzędzie informatyczne do gromadzenia i przetwarzania informacji uzyskanych z inwentaryzacji wyrobów zawierających azbest, dostępne dla wszystkich jednostek samorządu terytorialnego. Wprowadzanie i aktualizowanie danych w Bazie Azbestowej jest obowiązkiem każdego wójta, burmistrza i prezydenta miasta, a także marszałka województwa. Dane wprowadzane do Bazy Azbestowej pochodzą od właścicieli i użytkowników nieruchomości, na których są wykorzystywane wyroby zawierające azbest. Aktualne dane z inwentaryzacji wyrobów zawierających azbest są podstawą do ubiegania się o środki finansowe na ich usuwanie.
Pomimo podejmowanych. działań Raport Najwyższej Izby Kontroli (NIK) opublikowany 21 października 2022 r.6 zawiera informacje, pozwalające przypuszczać, że przy obecnym tempie realizacji programu, Polska nie ma możliwości dotrzymania terminu oczyszczenia kraju z azbestu. Przez ponad 12 lat od uchwalenia programu usunięto zaledwie niecałe 17% z ok. 8,5 mln ton zinwentaryzowanych wyrobów azbestowych. Do usunięcia pozostało 7 mln ton azbestu, co wymaga zależnie od kontrolowanych województw kolejnych kilkudziesięciu lat, licząc od zakończenia programu. Jako główne przyczyny problemów NIK wskazuje brak odpowiedniego wsparcia finansowego i nieskuteczne prawo. Zgodnie z obowiązującymi przepisami dofinansowanie z budżetu państwa obejmuje jedynie inwentaryzację, demontaż i unieszkodliwianie wyrobów azbestowych, podczas gdy za wykonanie np. nowego dachu (85-90% kosztu wymiany) trzeba zapłacić z własnych środków. Monitorowanie postępów usuwania azbestu utrudniały nierzetelne dane w Bazie Azbestowej, brak kontroli stanu wyrobów azbestowych w niektórych gminach, a także ich niedokładna inwentaryzacja. Dane z Raportu, wskazują, że kluczowe jest zintensyfikowanie prac legislacyjnych dotyczących wsparcia finansowego osób fizycznych w wykonaniu nowych pokryć dachowych. Niewystarczająca pomoc ze strony państwa powoduje, że część mieszkańców (głównie małych miejscowości), nie decyduje się na remont dachu ze względów finansowych, mimo że są świadomi szkodliwości azbestu. Zaniepokojenie wzbudził fakt, że jedynie w 903 jednostkach samorządowych (ok. 1/3) realizowane są programy związane z usuwaniem azbestu.
Aktualne dane zawarte w Bazie Azbestowej potwierdzają negatywne wyniki kontroli uwzględnione w Raporcie NIK sprzed 2 lat7. Zinwentaryzowana ilość wszystkich wyrobów zawierających azbest wynosi aktualnie ok. 8,7 mln. ton z czego aż ok. 7,9 mln. u osób fizycznych. Niestety do tej pory udało się unieszkodliwić jedynie ok. 1,8 mln. ton, co stanowi ok. 21% wszystkich zinwentaryzowanych wyrobów. Najwięcej wyrobów zawierających azbest zinwentaryzowano w województwie mazowieckim – ok. 1,7 mln. ton, z czego unieszkodliwiono ok. 0,3 mln. ton, stanowi to ok. 18%. Można zatem pokusić się o stwierdzenie, że na jednego statystycznego mieszkańca Polski pozostało średnio ok. 180 kg nieunieszkodliwionych wyrobów azbestowych. Istnieją podstawy, aby stwierdzić że są to liczby mocno zaniżone z uwagi na np. błędy w procesie inwentaryzacji, co wykazał Raport NIK.
Wychodząc naprzeciw problemom z realizacją programu, Ministerstwo Rozwoju i Technologii przygotowało projekt ustawy o wyrobach zawierających azbest. Konieczność przygotowania tego projektu wynika także z obowiązku wdrożenia do polskiego porządku prawnego przepisów dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2023/2668 z dnia 22 listopada 2023 r. w sprawie zmiany dyrektywy 2009/148/WE8 w sprawie ochrony pracowników przed ryzykiem związanym z narażeniem na działanie azbestu w miejscu pracy (Dz. Urz. UE L 2023/2668 z 30.11.2023). Ustawa w swoim założeniu usystematyzuje i zaktualizuje obecnie obowiązujące przepisy krajowe, jednocześnie zapewniając ich zgodność z prawem UE.
Projekt ustawy określa obowiązki wykonawców prac, w których występuje narażenie na działanie azbestu, w tym polegających na usuwaniu i zabezpieczaniu wyrobów zawierających azbest, (m.in. obowiązek uzyskania przez nich zezwolenia oraz utworzenie rejestru wykonawców prac, którym wydano, zmieniono lub cofnięto takie zezwolenie, jako integralnej części Bazy Azbestowej), wprowadza odstępstwa od generalnego obowiązku usunięcia wyrobów zawierających azbest w postaci możliwości ich trwałego zabezpieczenia, m.in. dla wyrobów zawierających azbest zabudowany w ścianach budynków czy wyłączonych z eksploatacji podziemnych instalacji wodociągowych i kanalizacyjnych, reguluje kwestie finansowania usuwania wyrobów zawierających azbest i wprowadza administracyjne kary pieniężne za nieprzestrzeganie przepisów ustawy, które mają trafiać do budżetów Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej oraz jednostek samorządu terytorialnego z przeznaczeniem na finansowanie usuwania wyrobów zawierających azbest.
Pomimo szeregu programów edukacyjnych oraz zachęt ze strony Państwa i jednostek samorządowych, mających na celu intensyfikację prowadzenia działań związanych z unieszkodliwianiem wyrobów zawierających azbest, podróżując m.in. po obszarach wiejskich czy mniejszych miejscowościach można zauważyć, że w temacie azbestu nadal jest jeszcze wiele do zrobienia. Problemy związane z obecnością azbestu w naszym otoczeniu wydają się aktualnie trochę zapomniane w świetle globalnych zagrożeń klimatycznych i kryzysu energetycznego. Trzeba jednak pamiętać, że są one w Polsce bardzo istotne, z uwagi na ochronę środowiska oraz zdrowia i życia mieszkańców.
1 https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU19971010628
2 https://eli.gov.pl/eli/DU/2013/21/ogl/pol
3 https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WMP20090500735
4 https://www.gov.pl/web/rozwoj-technologia/Usuwanie-azbestu
5 https://www.bazaazbestowagov.pl/
6 https://www.nik.gov.pl/plik/id,26766,vp,29564.pdf
7 https://www.nik.gov.pl/aktualnosci/usuwanie-azbestu.html
8 https://eur-lex.europa.eu/legal-content/PL/TXT/PDF/?uri=OJ:L_202302668