Parki Narodowe w Polsce - cz. 1

Grzegorz Litke
Główny inżynier ekolog

PARKI NARODOWE W POLSCE - cz. 1

Przez wieki podejście do ochrony środowiska w Polsce ewoluowało, od czasów, gdy natura była postrzegana jako zasób do nieograniczonego wykorzystywania, do dziś, kiedy dostrzegamy konieczność jej ochrony i odnowy. Zmiany te w zasadniczy sposób wpłynęły na historie powstawania i funkcjonowania parków narodowych w Polsce.

Regulacje prawne dotyczące ochrony parków narodowych

Wzrost świadomości zagrożeń wynikających ze zmiany klimatycznych czy zanieczyszczenia środowiska spowodował wprowadzanie nowych przepisów prawa i programów ochrony przyrody.

Pierwszym aktem prawnym, który wprowadził kompleksowy system ochrony przyrody, obejmujący ochronę gatunkową, ochronę obszarową (parki narodowe, rezerwaty) oraz ochronę krajobrazu była ustawa o ochronie przyrody uchwalona przez sejm w 1934 roku. W późniejszych latach, ustawa ta była wielokrotnie nowelizowana i zmieniana. Aktualnie obowiązującą ustawę o ochronie przyrody[1], która wprowadziła przepisy unijne dotyczące sieci Natura 2000 uchwalono w 2004 r.  Art. 6 ustawy¹ określa następujące prawne formy ochrony przyrody: parki narodowe, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, obszary Natura 2000, pomniki przyrody, stanowiska dokumentacyjne, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe, a także ochronę gatunkową roślin, zwierząt i grzybów.

Zgodnie Art. 8 ustawy¹ Park narodowy obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, społecznymi, kulturowymi i edukacyjnymi, o powierzchni nie mniejszej niż 1000 ha, na którym ochronie podlega cała przyroda oraz walory krajobrazowe, tworzy się w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, tworów i składników przyrody nieożywionej i walorów krajobrazowych, przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk przyrodniczych, siedlisk roślin, siedlisk zwierząt lub siedlisk grzybów.

Ustawa określa również cele, zasady i formy ochrony przyrody żywej i nieożywionej oraz krajobrazu. Nakłada też obowiązek dbałości o przyrodę będącą dziedzictwem i bogactwem narodowym nie tylko na państwo i samorządy, ale także na wszystkie podmioty prywatne i osoby fizyczne. Ustawa określa też zasady ochrony terenów zieleni i zadrzewień (dotyczy to terenów poza lasami).

Istotnym aktem prawnym dotyczącym parków narodowych jest również ustawa o ochronie dóbr kultury[2]. Odnosi się ona m.in. do ochrony wartości kulturowych w obrębie parków. Na mocy tych regulacji, parki narodowe w Polsce mają na celu:

• Ochronę unikalnych ekosystemów oraz gatunków roślin i zwierząt jak również dóbr kultury;
• Zachowanie wartości krajobrazowych i geologicznych danego terenu;
• Umożliwienie prowadzenia badań naukowych dotyczących bioróżnorodności;
• Oferowanie możliwości edukacyjnych i turystycznych dla społeczeństwa;

W latach pięćdziesiątych XX wieku, kiedy powołano pierwsze parki narodowe po II wojnie światowej, ochrona środowiska była głównie reakcją na industrializację i degradację ekosystemów. Od tego czasu przybyło wiele obszarów chronionych, a ich zakładanie stało się inicjatywą mającą na celu ochronę unikalnych krajobrazów oraz bioróżnorodności.

Obecnie, wyzwania takie jak zmiany klimatyczne wymagają innowacyjnych podejść do ochrony przyrody. W przyszłości można spodziewać się dalszych zmian w przepisach dotyczących ochrony środowiska, co prowadzi do coraz skuteczniejszych metod zarządzania parkami narodowymi.

Znaczenie parków narodowych podkreśla Europejski Dzień Parków Narodowych obchodzony corocznie 24 maja, w tym roku pod hasłem „Razem dla natury!”. W tym dniu w 1909 roku utworzono pierwszy park narodowy w Europie (Park Narodowy Sarek w Szwecji). To święto europejskiej przyrody, które jest okazją do podkreślenia roli obszarów chronionych. W całej Europie w tym dniu odbywają się wydarzenia, których celem jest budowanie świadomości ekologicznej i wspieranie społecznej akceptacji dla ochrony przyrody. Przykładem mogą być pracownicy Biebrzańskiego Parku Narodowego, którzy razem z Polskim Związkiem Wędkarskim w Białymstoku wspólnie sprzątali ze śmieci rzekę Biebrzę.

Historia polskich parków narodowych

Polskie parki narodowe mają bogatą i fascynującą historię, która sięga początku XX wieku. Pierwszy park narodowy, Białowieski Park Narodowy, został utworzony w 1932 roku i od tego czasu Polska zyskała wiele innych obszarów chronionych. W miarę rozwoju społeczeństwa w Polsce, wzrastała także świadomość dotycząca ochrony przyrody. W latach pięćdziesiątych XX wieku, kiedy powołano pierwsze parki narodowe po II wojnie światowej, ochrona środowiska była głównie reakcją na industrializację i degradację ekosystemów. Od tego czasu przybyło wiele obszarów chronionych, a ich zakładanie stało się inicjatywą mającą na celu ochronę unikalnych krajobrazów oraz bioróżnorodności. W latach 70. i 80. powstały kolejne parki, takie jak Park Narodowy Biebrzański i Park Narodowy Wigierski, które stały się odpowiedzią na potrzebę ochrony cennych ekosystemów. W 1995 roku wprowadzono system oznaczania obszarów Natura 2000, który objął wiele z istniejących parków narodowych oraz innych ważnych dla bioróżnorodności miejsc.

Obecnie w Polsce istnieją 23 parki narodowe, które odgrywają kluczową rolę w m.in. ochronie różnorodności biologicznej oraz zachowaniu unikalnych krajobrazów. Każdy z nich chroni tereny o wyjątkowych walorach przyrodniczych, geograficznych i kulturowych. Poniżej lista parków narodowych w Polsce, według dat utworzenia:

1. Białowieski Park Narodowy (1932 r. ) 105,17 km2 (wpisany na Listę Światowego Dziedzictwa UNESCO).
2. Babiogórski Park Narodowy (1954 r.) o pow. 33,92 km2
3. Pieniński Park Narodowy (1932 r.) o pow. 23,46 km2
4. Świętokrzyski Park Narodowy (1950 r.) o pow. 76,26 km2

5. Tatrzański Park Narodowy (1954 r.) o pow. 211,64 km2
6. Ojcowski Park Narodowy (1956 r.) o pow. 21,46 km2
7. Wielkopolski Park Narodowy (1957 r.) o pow. 76,2 km2
8. Kampinoski Park Narodowy (1959 r.) o pow. 385,44 km2
9. Karkonoski Park Narodowy (1959 r.) o pow. 59,51 km2
10. Woliński Park Narodowy (1960 r.) o pow. 109,37 km2
11. Słowiński Park Narodowy (1967 r.) o pow. 327,44 km2
12. Bieszczadzki Park Narodowy (1973 r. ) o pow. 292,02 m2
13. Roztoczański Park Narodowy (1974 r.) o pow. 84,82 km2
14. Gorczański Park Narodowy (1981 r.) o pow. 70,3 km2
15. Wigierski Park Narodowy (1989 r.) o pow. 150,85 km2
16. Drawieński Park Narodowy (1990 r.) o pow. 113,42 km2
17. Poleski Park Narodowy (1990 r.) o pow. 97,6 km2
18. Biebrzański Park Narodowy (1993) o pow. 592,23 km2
19. Gór Stołowych Park Narodowy (1993 r.) o pow. 63,4 km2
20. Magurski Park Narodowy (1995 r.) o pow. 194,39 km2
21. Bory Tucholskie Park Narodowy (1996 r.) o pow. 47,98 km2
22. Narwiański Park Narodowy (1996 r.) o pow. 73,5 km2
23. Ujście Warty Park Narodowy (2001 r.) o pow. 79,56 km2

Źródło: ParkinarodowePL.png. Wikimedia Commons, Autor: Ventic.  https://commons.wikimedia.org/w/index.php?title=File:ParkinarodowePL.png&oldid=899774192.

Powierzchnia tych parków wynosi około 317 000 hektarów, razem obejmują niewiele ponad 1% powierzchni kraju. Jednak ich znaczenie wykracza daleko poza powierzchnię, którą zajmują, gdyż pełnią one kluczową rolę w zachowaniu różnorodności biologicznej, ochronie zagrożonych gatunków oraz edukacji ekologicznej społeczeństwa.

Polska nie jest zatem bogata w Parki narodowe, które chronią przecież nie tylko naturalne krajobrazy, ale także cenną bioróżnorodność. To właśnie te obszary stanowią nieocenioną wartość dla przyszłych pokoleń i stanowią integralną część polskiego dziedzictwa przyrodniczego.

Istnieje duża szansa, że w Polsce po ponad 24 latach powstanie jeszcze w 2025 roku nowy park narodowy. Będzie to Park Narodowy Doliny Dolnej Odry zlokalizowany na Międzyodrzu. Obejmować będzie obszar prawie 4 tys. ha położonych na części obecnego Parku Krajobrazowego Doliny Dolnej Odry w powiatach polickim (gmina Kołbaskowo), gryfińskim (gmina Widuchowa) oraz mieście Szczecin stanowiącym krainę torfowisk, rozlewni, kanałów i starorzeczy.Decyzja sejmiku województwa zachodniopomorskiego zamknęła pierwszy etap prac nad powołaniem parku. Następnym będzie etap rządowy (przygotowanie stosownego projektu ustawy), a potem parlamentarny (przyjęcie ustawy).Nowy park narodowy to szansa na skuteczniejszą ochronę unikatowej przyrody, rozwój turystyki i edukacji, dostęp do funduszy unijnych oraz spójne zarządzanie obszarem bez wpływu na żeglugę, inwestycję, rolnictwo, wędkarstwo czy codzienne życie mieszkańców.

Znaczenie parków narodowych

Parki narodowe to obszary chronione, które zostały wyznaczone przez państwo w celu m.in. ochrony unikalnych ekosystemów, dzikich zwierząt i roślin, zarządzane są w sposób zabezpieczający ich naturalny charakter.

Parki narodowe w Polsce stają się nie tylko miejscem ochrony cennych zasobów, ale również edukacji ekologicznej społeczeństwa. Odgrywają również kluczową rolę m.in. w: promowaniu zrównoważonego rozwoju, kształtowaniu świadomości ekologicznej obywateli i ochronie endemicznych gatunków roślin i zwierząt.

W ostatnich latach coraz większą uwagę zwraca się na wspólne zarządzanie parkami narodowymi z lokalnymi społecznościami. Dzięki współpracy z mieszkańcami parków, możliwe jest zrozumienie ich potrzeb i oczekiwań, co przekłada się na lepsze efekty ochrony środowiska oraz rozwój turystyki, która jest zgodna z zasadami ekologii.

Jednym z głównych celów istnienia parków narodowych jest ochrona bioróżnorodności. Dzięki ochronie  pozostają terenami, gdzie rośliny i zwierzęta mogą żyć i rozwijać się w naturalnym środowisku. Wiele z nich obejmuje tereny, na których występują rzadkie i endemiczne gatunki, które nie mogą przetrwać w innych, bardziej przekształconych środowiskach. Dodatkowo, parki narodowe pełnią rolę genetycznych rezerwuarów, które zapewniają ciągłość życia wielu gatunków.

Parki narodowe pełnią kluczową rolę w ochronie naturalnych ekosystemów, które są podstawą życia na Ziemi. Ochrona takich obszarów ma znaczenie nie tylko lokalne, ale także globalne, ponieważ ekosystemy te wpływają na globalne procesy ekologiczne, takie jak cykle wody, obiegi biogenów czy regulacja klimatu. Są również ważnymi ośrodkami edukacji ekologicznej. To miejsca, gdzie można poznać naturalne procesy przyrodnicze, zrozumieć znaczenie ochrony środowiska i nauczyć się szacunku do natury. Dzięki działalności edukacyjnej, parki narodowe pomagają budować świadomość ekologiczną, co jest szczególnie ważne w kontekście zmian klimatycznych i zagrożeń, przed którymi stoi nasza planeta.

Parki narodowe przyciągają turystów, którzy chcą podziwiać dziką przyrodę w jej naturalnym stanie. Przy odpowiednim zarządzaniu parkami turystyka ekologiczna może być korzystna zarówno dla ochrony przyrody, jak i dla lokalnych społeczności, które mogą czerpać korzyści z przyjazdów turystów, promując jednocześnie idee zrównoważonego rozwoju i ochrony środowiska.

Na koniec można postawić pytanie - po co tworzy się Parki Narodowe?

Parki narodowe tworzone są na obszarach wyróżniających się szczególnymi wartościami przyrodniczymi i kulturowymi, w celu zachowania różnorodności biologicznej, zasobów, składników przyrody nieożywionej oraz  walorów krajobrazowych.

Ponadto w parkach narodowych dąży się do przywrócenia właściwego stanu zasobów i składników przyrody oraz odtworzenia zniekształconych siedlisk roślin, zwierząt lub grzybów, a także całych ekosystemów. Na obszarach parków prowadzone są badania naukowe oraz edukacja przyrodnicza mająca na celu ochronę zasobów przyrody. Polskie Parki Narodowe to najważniejszy element krajowego systemu ochrony dziedzictwa przyrodniczego i ponad 90-letnia tradycja ochrony przyrody. Jednocześnie obszary objęte tą formą ochrony są w znacznej części udostępnione społeczeństwu. W tym celu w parkach narodowych zatrudnieni są specjaliści, których zadaniem jest zarówno ochrona zasobów przyrodniczych, jak i szeroko pojęta edukacja przyrodnicza oraz udostępnianie dziedzictwa przyrodniczego.

Ochrona parków  jest nie tylko zadaniem państwa, ale nas, jako świadomych obywateli. Dzięki wspólnym wysiłkom możemy zapewnić przetrwanie tych pięknych terenów dla przyszłych pokoleń.

Źródła:

¹ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 roku o ochronie przyrody Dz. U. 2004 Nr 92 poz. 880 t.j. Dz. U. z 2024 r. poz. 1478, z późn. zm.

²Ustawa z dnia 15 lutego 1962 roku o ochronie dóbr kultury Dz. U. 1962 Nr 10 poz 48 t.j. Dz. U. z 1999 r. Nr 98 poz. 1150 z późn. zm.