Spółdzielnie energetyczne – lokalna energia, wspólna korzyść- Część I

Wojciech Kurdziel
Menedżer ds. Polityki Ekologicznej
ESG i Taksonomii

Tomasz Miarczyński
inżynier ekolog

Spółdzielnie energetyczne – lokalna energia, wspólna korzyść- Część I

Spółdzielnie energetyczne (SE)¹ są zawiązywane w celu zaspokojenia potrzeb swoich uczestników w zakresie zapotrzebowania na energię (elektryczną i cieplną). Umożliwiają lokalnym społecznościom produkcję, magazynowanie i dystrybucję energii na własne potrzeby. Ideą tego typu organizacji jest zapewnienie korzyści jej członkom, w tym dostępu do tańszej energii niż na rynku poprzez wykorzystanie lokalnych zasobów. Dzięki temu zwiększa się bezpieczeństwo energetyczne uczestników, ponieważ energia jest produkowana i bilansowana lokalnie, na ograniczonym obszarze. Jeżeli Spółdzielnia Energetyczna będzie odpowiednio sformatowana i zaplanowana w kierunku rzeczywistych potrzeb uczestników, to w sytuacji wzrostu cen energii lub ograniczeń w dostawach prądu z elektrowni systemowych, produkcja energii w ramach takiej organizacji będzie prowadzona, zapewniając jej członkom niezależność energetyczną i stabilne źródło zasilania.

Spółdzielnie Energetyczne to nie tylko praktyczne rozwiązanie, ale też jasno określona forma prawna działania. Została ona ujęta w nowelizacji ustawy o odnawialnych źródłach energii z 28 lipca 2023 r. (Dz.U. 2023 poz. 1681 art.8)². Znowelizowane zapisy Ustawy opisują też klastry energii, które nie posiadają osobowości prawnej i składają się z różnych podmiotów działających w ramach umowy cywilno-prawnej³. Spółdzielnia Energetyczna to pełnoprawny podmiot, działający na zasadach określonych w Prawie spółdzielczym⁴. Oznacza to, że ma własny statut, walne zgromadzenie członków, zarząd, a także – jak inne spółdzielnie – może tworzyć grupy członkowskie czy radę nadzorczą. Podstawowa zasada działania pozostaje prosta: spółdzielnia powstaje po to, by zaspokajać potrzeby swoich członków – w przypadku Spółdzielni Energetycznej chodzi o energię. Nie chodzi więc o zysk, jak w przypadku spółek, tylko o współpracę i wzajemne korzyści.

Co ważne, dobrze zaplanowana Spółdzielnia, oparta na lokalnych zasobach i uczciwych zasadach rozliczeń, może pozyskać finansowanie np. z banku. Ma jasno określoną formę prawną i może działać stabilnie przez wiele lat, dając realne oszczędności i bezpieczeństwo energetyczne swoim członkom.

Warunkami jakie muszą spełniać spółdzielnie energetyczne są:

Zrzeszenie co najmniej dziesięciu osób fizycznych lub co najmniej trzech podmiotów prawnych, które wspólnie wytwarzają i konsumują energię odnawialną, przy czym SE może składać się z osób fizycznych, firm oraz jednostek samorządu terytorialnego a także rolników lub spółdzielni rolniczych;
Organizacja musi dostarczać energię elektryczną, biogaz lub ciepło swoim członkom, zarówno wytwórcom, jak i odbiorcom, których instalacje są podłączone do sieci określonego operatora lub do odpowiedniej sieci ciepłowniczej, która działa w obrębie jednego operatora systemu dystrybucyjnego elektroenergetycznego, gazowego lub ciepłowniczego (zakres jej działalności wyznaczają miejsca przyłączenia członków (PPE) do danej sieci dystrybucyjnej (poniżej 110 kV);
Rejestracja w Krajowym Ośrodku Wsparcia Rolnictwa (KOWR);
Jeżeli działalność obejmuje wytwarzanie energii elektrycznej, łączna moc zainstalowana wszystkich instalacji OZE musi pokrywać co najmniej 70% rocznego zapotrzebowania członków spółdzielni na energię elektryczną i nie może przekraczać 10 MW;
W przypadku wytwarzania ciepła, łączna moc cieplna nie może przekraczać 30 MW;
Jeśli spółdzielnia zajmuje się produkcją biogazu, roczna wydajność wszystkich instalacji nie może przekraczać 40 mln m³.

Wspólne korzystanie z instalacji odnawialnych źródeł energii przez członków SE przyczynia się do istotnego obniżenia kosztów energii elektrycznej. Jest to możliwe dzięki szeregowi ulg i preferencji przewidzianych w Ustawie o Odnawialnych Źródłach Energii⁵, które dotyczą energii wytworzonej i konsumowanej w ramach tej struktury, a przede wszystkim kosztów przesyłu.

Członkowie spółdzielni energetycznych mogą korzystać z następujących ulg i zwolnień:

1. Zwolnienia z opłat

Opłata OZE: energia elektryczna wytworzona i zużywana w ramach spółdzielni jest zwolniona z opłaty na rzecz odnawialnych źródeł energii;
Opłata mocowa: członkowie spółdzielni nie ponoszą opłaty mocowej za energię wytworzoną i skonsumowaną wewnętrznie;
Opłata kogeneracyjna: energia produkowana w spółdzielni jest zwolniona z opłaty kogeneracyjnej;
Zmienna opłata dystrybucyjna: członkowie spółdzielni są zwolnieni z części zmiennej opłaty za dystrybucję energii elektrycznej;
Akcyza: energia elektryczna wytworzona w instalacjach OZE o mocy nieprzekraczającej 1 MW i zużywana przez członków spółdzielni jest zwolniona z podatku akcyzowego.

2. Zwolnienie z obowiązku umarzania świadectw pochodzenia

Spółdzielnie Energetyczne są zwolnione z obowiązku uzyskiwania i umarzania świadectw pochodzenia (tzw. zielonych certyfikatów) dla energii elektrycznej wytworzonej i zużywanej na własne potrzeby. Oznacza to, że energia wytworzona i konsumowana wewnętrznie nie podlega temu obowiązkowi, co przekłada się na dodatkowe oszczędności dla członków spółdzielni.

3. System opustów

Spółdzielniom Energetycznym umożliwiono „magazynowanie” jej nadwyżek energii elektrycznej wyprodukowanej w jej lokalnych źródłach odnawialnych poprzez tymczasowe przekazanie do sieci energetycznej oraz późniejsze odbieranie w ciągu 12 miesięcy od momentu wprowadzenia. Każdy członek organizacji ma indywidualny licznik zdalnego odczytu, który monitoruje zarówno ilość wyprodukowanej, jak i pobranej energii.

Rozliczenia odbywają się w stosunku 1:0,6, co oznacza, że za każdą jednostkę energii oddaną do sieci można odzyskać 0,6 jednostki. Pozostałe 40% energii zostaje u dostawcy energii (Sprzedawcy Zobowiązanego) jako forma rekompensaty za utrzymanie infrastruktury oraz koszty przesyłu i magazynowania.

System opustów (oddajesz 100%, odzyskujesz 60%)

+ Zalety:
✅ Brak inwestycji w drogi magazyn energii;
✅ Brak kosztów utrzymania i wymiany magazynu;
✅ Sieć działa jak „magazyn” bez dodatkowych inwestycji;
✅ Dostosowanie do potrzeb członków SE, którzy produkują i zużywają energię.

- Wady:
❌ Przekazanie 100% energii, a odzysk tylko 60%;
❌ 40% ilości energii zatrzymuje operator sieci;
❌ Jeśli energia nie zostanie wykorzystana w ciągu 12 miesięcy, następuje jej utrata.

4. Sprzedaż energii do sieci zamiast opustów

Istnieje alternatywne rozwiązanie, które pozwala na sprzedaż nadwyżek energii do sieci po cenie rynkowej, zamiast oddawania jej w systemie opustów.

+ Zalety:

✅ Zamiast „przechowywania” energii w sieci, istnieje możliwość uzyskania środków finansowych za jej nadwyżki;
✅ Możliwość zakupu energii w momentach, gdy jest najtańsza;

✅ Jeśli większość wyprodukowanej energii jest zużywana na bieżąco, a nadwyżki są niewielkie;
✅ Brak środków na inwestycję w kosztowne magazyny energii;
✅ W przypadku spółdzielni energetycznych, gdzie wiele osób zużywa energię w różnych godzinach, co pozwala na lepsze wykorzystanie nadwyżek.

Wady:

❌ Cena sprzedaży energii jest zazwyczaj niższa niż cena zakupu energii z sieci;
❌ Występuje zależność od wahań rynkowych cen energii.

Jeśli jednak spółdzielnia energetyczna regularnie oddaje do sieci duże nadwyżki energii i później ich potrzebuje, inwestycja w magazyny energii może być korzystniejszym rozwiązaniem.

Co prawda Ustawodawca kierując się spodziewaną trudnością zaspokojenia potrzeb konsumpcji członków Spółdzielni na jej starcie dla tych, które zarejestrują się do 31.12.2025 wskazał konieczność uzyskania przez nie poziomu 40% autokonsumpcji energii w rozliczeniu rocznym, ale istota działania SE będzie naturalnie skłaniała je do pełnego pokrycia własnych potrzeb. Ustawodawca „zwiększył” obowiązek do 70% dla SE, które będą rejestrowane po 31.12.2025, ale plany działania SE będą naturalnie dążyły do 100% pokrycia zapotrzebowania na energię z własnych źródeł. W zestawieniu z polityką wobec emisji (system ETS-1 i ETS-2) będzie tego dotyczył także w obszarze zapewniania potrzeb na energię cieplną. Należy pamiętać, że próg autokonsumpcji odnosi się do całego roku, a nie do poszczególnych miesięcy. Oznacza to, że jeśli w okresie letnim produkcja energii jest wyższa, można wykorzystać nadwyżki do zbilansowania niższej produkcji w miesiącach zimowych. Na przykład w okresie od maja do sierpnia instalacja fotowoltaiczna może pokrywać 70-80% zapotrzebowania, podczas gdy w grudniu i styczniu może to być jedynie 10-20%. W skali całego roku średnia produkcja może wynieść wymagane 40%, co pozwala na spełnienie warunku ustawowego. Jeśli spółdzielnia osiągnie ten próg, w okresach niedoboru energii może uzupełniać ją zakupem z sieci.

W sytuacji, gdy sama instalacja PV nie zapewni pokrycia 40% lub 70% rocznego zapotrzebowania na energię, istnieje możliwość uzupełnienia produkcji innymi odnawialnymi źródłami energii należącymi do jej członków, takimi jak biogazownia, elektrownia wodna czy farma wiatrowa, które działają niezależnie od warunków pogodowych i produkują energię również zimą i nocą. Alternatywą jest zakup energii odnawialnej od innych członków spółdzielni, którzy posiadają instalacje zapewniające stabilną produkcję przez cały rok. Dzięki temu spółdzielnia nadal spełnia wymóg minimalnego udziału OZE w całkowitym bilansie energetycznym.

Spółdzielnia energetyczna nie może kupować energii odnawialnej z zewnątrz, spoza swojej struktury i wliczać jej do wymaganego 40% lub 70% progu.

Jeśli jednak spółdzielnia nie osiągnie w skali roku 40% lub 70% energii z własnych odnawialnych źródeł, grozi jej utrata statusu Spółdzielni Energetycznej, co wiąże się z utratą opisanych wyżej korzyści. Można uniknąć takiej sytuacji, gdyż istnieje prawna możliwość zakupu brakującej ilości zielonej energii od członków spółdzielni, którzy posiadają własne instalacje (poza strukturą SE) co pozwala na wyrównanie bilansu.

Umowy spółdzielni energetycznej z operatorem systemu dystrybucyjnego (OSD) i sprzedawcą energii

Aby spółdzielnia energetyczna mogła legalnie funkcjonować, konieczne jest zawarcie odpowiednich umów zarówno z operatorem systemu dystrybucyjnego (OSD), jak i ze sprzedawcą energii. Nowelizacja ustawy o OZE doprecyzowała obowiązki stron, usprawniając proces rozliczeń i dystrybucji energii wytwarzanej w ramach spółdzielni. Operator systemu dystrybucyjnego ma obowiązek zawarcia umowy ze sprzedawcą energii w terminie 21 dni od złożenia wniosku przez Spółdzielnię Energetyczną, a sprzedawca energii musi zawrzeć umowę kompleksową ze spółdzielnią w terminie 90 dni od dnia złożenia wniosku.

Umowa z operatorem systemu dystrybucyjnego (OSD)

Operator systemu dystrybucyjnego (np. PGE Dystrybucja, Energa-Operator, Tauron Dystrybucja) odpowiada za dostarczenie energii elektrycznej, SE musi zawrzeć z OSD umowę o świadczenie usług dystrybucji. Aby móc dostarczać energię swoim członkom.

Najważniejsze elementy takiej umowy to:

Zasady przesyłu energii elektrycznej od wytwórców do odbiorców w ramach spółdzielni;
Warunki techniczne przyłączenia do sieci;
Określenie kosztów związanych z dystrybucją;
Ustalenie procedur bilansowania energii i sposobu jej rozliczenia.

Umowa ze sprzedawcą energii

Każda spółdzielnia musi również zawrzeć umowę kompleksową ze sprzedawcą energii, który odpowiada za obrót energią i jej rozliczanie. Może to być np. sprzedawca zobowiązany (określony przez Prezesa URE) lub inny podmiot wybrany przez spółdzielnię. W ramach takiej umowy rozliczana jest zarówno energia zakupiona przez członków spółdzielni oraz energia wyprodukowana wewnątrz jej struktury. W przeciwieństwie do standardowego obrotu energią na rynku, wewnętrzna sprzedaż pomiędzy członkami spółdzielni nie wymaga uzyskania koncesji, zatwierdzania (np. w URE) taryf ani spełniania szeregu wymogów formalnych. Dzięki temu cały proces odbywa się sprawniej, a jego organizacja jest uproszczona.

W spółdzielni może np. funkcjonować dwóch wytwórców energii – farma fotowoltaiczna produkująca energię głównie w ciągu dnia oraz biogazownia, która generuje stabilne ilości energii przez całą dobę. Oprócz nich w spółdzielni działa dziesięciu odbiorców, w tym lokalne przedsiębiorstwa, gospodarstwa domowe, szkoła i piekarnia. Dzięki nowelizacji ustawy jeden Sprzedawca energii odpowiada za całość rozliczeń na bazie uchwalonej przez Spółdzielnię taryfy wewnętrznej, co upraszcza procesy księgowe i pozwala lepiej gospodarować lokalnymi zasobami odnawialnych źródeł energii Dzięki takiemu modelowi członkowie spółdzielni mogą korzystać z energii na preferencyjnych warunkach, unikając skomplikowanych procedur administracyjnych i konieczności zawierania indywidualnych umów handlowych.

Najważniejsze elementy umowy ze sprzedawcą:

Zasady sprzedaży i zakupu energii przez członków spółdzielni;
Mechanizm rozliczeń energii wytworzonej i zużytej;
Warunki cenowe i płatności;
Obowiązki sprzedawcy związane z dostarczaniem energii do członków spółdzielni.

Raportowanie spółdzielni

Spółdzielnie Energetyczne raportują swoją działalność za pośrednictwem Centralnego Systemu Informacji Rynku Energii (CSIRE)⁶, który umożliwia automatyczne zbieranie i przesyłanie danych dotyczących produkcji oraz zużycia energii. Dzięki temu każda jednostka wytworzonej i pobranej energii jest rejestrowana w czasie rzeczywistym, co pozwala na precyzyjne bilansowanie oraz monitorowanie zgodności z wymogami dotyczącymi minimalnego udziału OZE. Spółdzielnie mają stały dostęp do aktualnych danych, co umożliwia analizę efektywności energetycznej oraz lepsze planowanie rozwoju, np. poprzez dostosowanie struktury wytwarzania do rzeczywistych potrzeb. Automatyzacja tego procesu sprawia, że nie ma konieczności dodatkowych działań administracyjnych, a wszelkie rozliczenia odbywają się na podstawie obiektywnych, systemowych danych. Dane przesyłane przez spółdzielnie do CSIRE są wykorzystywane nie tylko do ich wewnętrznych analiz, ale również przez instytucje nadzorujące rynek energii, takie jak Urząd Regulacji Energetyki (URE) oraz Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa (KOWR). Na ich podstawie weryfikowana jest zgodność działalności spółdzielni z przepisami dotyczącymi funkcjonowania rynku odnawialnych źródeł energii, co pozwala na skuteczne egzekwowanie przywilejów przysługujących spółdzielniom. Dzięki raportowaniu przez CSIRE spółdzielnie mogą korzystać z ulg, zwolnień i preferencyjnych warunków rozliczeń bez konieczności składania dodatkowych wniosków i prowadzenia czasochłonnej dokumentacji. Raportowanie obejmuje również mechanizmy automatycznego korygowania oczywistych błędów w rejestrze Spółdzielni Energetycznych. Jeśli wprowadzona informacja zawiera pomyłki, takie jak błędne dane adresowe czy nieaktualne wpisy, KOWR może skorygować je z urzędu, bez konieczności angażowania spółdzielni w długotrwałe procedury administracyjne. Dzięki temu rejestr zawiera zawsze aktualne dane, co usprawnia działalność i eliminuje ryzyko błędów formalnych. Cały proces raportowania sprawia, że spółdzielnie mogą w pełni skupić się na zarządzaniu produkcją i dystrybucją energii, zamiast poświęcać czas na zbędne formalności.

Ułatwienia w przyłączaniu nowych źródeł OZE do Spółdzielni Energetycznych

Spółdzielnie Energetyczne mają prawo do przyłączania nowych instalacji odnawialnych źródeł energii, a operator systemu dystrybucyjnego nie może odmówić wydania warunków przyłączenia, jeśli spełnione są określone wymagania. W szczególności moc instalacji OZE powinna być maksymalnie dostosowana do zapotrzebowania na energię członków Spółdzielni Eneregtycznej. Co prawda zgodnie z obowiązującym prawem autokonsumpcja w SE bilansowana jest rocznie, niemniej SE powinna dążyć do optymalizacji produkcji-zużycia w cyklach godzinowych, a nawet 15-minutowych. Na tym opierać się będzie naturalne bilansowanie produkcji i zużycia – bo skoro są takie możliwości techniczne i na tym opiera się najlepszy model ekonomiczny, to w takim kierunku będą zmierzać lokalne rynki energii tworzone przez Spółdzielnie Energetyczne.

Rola doradztwa i nadzoru energetycznego we wspólnotach energetycznych

W dotychczasowym systemie organizacyjno-prawnym jednostek samorządu terytorialnego, ale także w strukturach przedsiębiorstw znaleźć można pozycje „energetyków zakładu” czy doradców energetycznych – nie są to jednak stanowiska/pozycje obligatoryjne a raczej fakultatywne. Tym samym poziom przygotowania tak jednostek samorządu terytorialnego, jak i przedsiębiorstw do odgrywania roli świadomych uczestników lokalnego rynku energii jest wciąż niski i wymaga nieustannego podnoszenia.

W sytuacji tworzenia struktur Spółdzielni czy innych rodzajów wspólnot energetycznych (klastrów) pomocne jest doradztwo wyspecjalizowanych firm, które pomagają wdrożyć system rozliczeń i raportowania. Dobrze jest też przy formowaniu Spółdzielni wykonać obszarowe bilansowanie istniejących źródeł (w tym OZE) z ich autokonsumpcją i z poziomem wykorzystania energii w ogóle oraz analizy rozkładów lokalnego zużycia energii w obiektach, które miałaby objąć Spółdzielnia Energetyczna (lub inna forma wspólnoty energetycznej).

Bank Ochrony Środowiska oraz inne instytucje finansujące transformację energetyczną, wymagać będą zracjonalizowanych bilansów konsumpcji i wytwarzania energii na lokalnych rynkach, które mogą być obsługiwane przez wspólnoty energetyczne. Każda inwestycja w OZE, magazyny energii czy w lokalne instalacje służące poprawie dystrybucji energii wymagać będzie ich powiązania z lokalnym zapotrzebowaniem na energię i bilansowaniem jej konsumpcji w dobowych, godzinnych, a nawet 15 i 5-minutowych sekwencjach. Nadzór nad tymi przebiegami, ich prognozowanie, a w końcu raportowanie i rozliczanie prowadzone będzie w oparciu o profesjonalne rozwiązania informatyczne.

Doskonaleniem ram prawnych oraz aspektem finansowym działania Wspólnot zajmuje się Ministerstwo Klimatu i Środowiska w porozumieniu m.in. z Ministerstwem Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Z kolei Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej będzie wspierać rozwój wspólnot energetycznych poprzez uwzględnianie ich potrzeb w budowie nowego kształtu rynku energetycznego.