Małgorzata Kocoń
Inżynier ekolog
Transformacja ciepłownictwa – cz. I
W Polsce istnieje 15,5 tys. gospodarstw domowych (dane GUS za 2024 r.), z czego połowa znajduje się w zasięgu systemu ciepłowniczego1, a długość sieci dostarczających ciepło przekracza już 25 tys. km 2. Polskie ciepłownictwo plasuje się w europejskiej czołówce pod względem mocy zainstalowanej i ilości produkowanego ciepła3. Jest to sektor bardzo mocno uzależniony od węgla – bez spójnej i długofalowej strategii, jednak to właśnie on może odegrać kluczową rolę w procesie osiągania neutralności klimatycznej kraju. Zgodnie z przyjętym przez Ministerstwo Klimatu i Środowiska zaktualizowanym Krajowym Planem w dziedzinie Energii i Klimatu w 2030 r. 4 udział OZE w finalnym zużyciu energii w ciepłownictwie i chłodnictwie w 2030 roku ma wynieść 36,7%, natomiast w 2040 r. już 67,6%. Dodatkowo do 2035 r. ma nastąpić zakończenie produkcji ciepła systemowego z węgla kamiennego. Oznacza to, że najbliższe lata będą dla polskiego sektora ciepłowniczego czasem dużych wyzwań i zmian. Szczególnie biorąc pod uwagę, że w roku2023 udział paliw węglowych zużywanych w źródłach ciepła wynosił aż 61,2%, a OZE stanowiło jedynie 14,4% 1. Jednak transformacja tego sektora, zarówno w zakresie jednostek wytwórczych, jak i sieci dystrybucyjnych jest niezbędna.
Wymogi regulacyjne
Wyzwania z jakimi przyjdzie się zmierzyć sektorowi ciepłownictwa w dużej mierze wynikają z regulacji unijnych, zarówno tych bezpośrednio przeznaczonych dla systemów ciepłowniczych, jaki i tych wpływających na odbiorców końcowych, zmieniając ich zapotrzebowanie na energię cieplną.
Dyrektywa w sprawie charakterystyki energetycznej budynków (EPBD)5
Dyrektywa odnosi się do sfery budynkowej, a jej bezpośrednimi odbiorcami są projektanci, właściciele budynków i branża budowlano-instalacyjna. W zakresie budynków istniejących działania nakierowane są na modernizacje prowadzące do zmniejszania zapotrzebowania na energię i zwiększania efektywności jej wykorzystania. Nowobudowane obiekty od roku 2030 r., i budynki instytucji publicznych od 2028 r., mają być bezemisyjne. Oznacza to, że budynek nie może powodować na miejscu żadnych emisji dwutlenku węgla z paliw kopalnych. Nowe budynki muszą również być projektowane i budowane w taki sposób, aby ich zapotrzebowanie na energię było jak najniższe. Bardziej efektywne energetycznie budynki wymagają mniejszej ilości dostarczanego ciepła, co przekłada się na zmniejszenie zapotrzebowania na paliwa, w tym paliwa stałe i w efekcie poprawę jakości powietrza.
Dodatkowo dyrektywa zobowiązuje państwa członkowskie, do tego aby zapewniły zmniejszenie średniego zużycia energii pierwotnej wszystkich budynków mieszkalnych do 2030 r. o co najmniej 16% oraz do roku 2035 o co najmniej 20-22% w stosunku do roku 2020. Zużycie energii pierwotnej zarówno w budynkach poddawanych modernizacji, jak i nowobudowanych może być pokrywane za pomocą energii z efektywnego systemu ciepłowniczego i chłodniczego (zgodnie z dyrektywą o efektywności energetycznej – EED). Z jednej więc strony przedsiębiorstwa ciepłownicze mierzą się z dalszym spadkiem zapotrzebowania na ciepło, z drugiej podłączenia nowych budynków mogą być dla nich szansą.
Dyrektywa w sprawie efektywności energetycznej (EED)6
Wspomniana dyrektywa o efektywności energetycznej bardzo mocno kierunkuje zmiany konieczne w ciepłownictwie i tempo ich wprowadzania. Jednym z najważniejszych zapisów dyrektywy jest określenie kryteriów uznawania systemów ciepłowniczych i chłodniczych za efektywne. Państwa członkowskie mogą definiować system jako efektywny w poszczególnych latach w oparciu o udział wskazanych rodzajów pochodzenia energii lub w oparciu o wielkość emisji gazów cieplarnianych.
W pierwszym przypadku za efektywny system ciepłowniczy i chłodniczy uznać można system, który spełnia następujące kryteria:
- Do 31.12.2027 r. – wykorzystuje w co najmniej 50% energię z OZE lub w co najmniej 50% ciepło odpadowe, lub w co najmniej 75 % ciepło pochodzące z kogeneracji, lub w co najmniej 50 % połączenie takiej energii i ciepła,
- od 01.01.2028 r. – wykorzystuje w co najmniej 50 % energię ze źródeł odnawialnych lub w co najmniej 50 % ciepło odpadowe, w co najmniej 50 % energię ze źródeł odnawialnych i ciepło odpadowe, w co najmniej 80 % ciepło pochodzące z wysokosprawnej kogeneracji, lub co najmniej połączenie takiej energii cieplnej wprowadzanej do sieci, w którym udział energii ze źródeł odnawialnych wynosi co najmniej 5 %, a całkowity udział energii ze źródeł odnawialnych, ciepła odpadowego lub ciepła pochodzącego z wysokosprawnej kogeneracji wynosi co najmniej 50 %,
- od 01.01.2035 r. - wykorzystuje w co najmniej 50 % energię ze źródeł odnawialnych, w co najmniej 50 % ciepło odpadowe lub w co najmniej 50 % energię ze źródeł odnawialnych i ciepło odpadowe, lub system, w którym całkowity udział energii ze źródeł odnawialnych, ciepła odpadowego lub ciepła pochodzącego z wysokosprawnej kogeneracji wynosi co najmniej 80 % i ponadto całkowity udział energii ze źródeł odnawialnych lub ciepła odpadowego wynosi co najmniej 35 %,
- od 01.01.2040 r. – wykorzystuje w co najmniej 75 % energię ze źródeł odnawialnych, w co najmniej 75 % ciepło odpadowe lub w co najmniej 75 % energię ze źródeł odnawialnych i ciepło odpadowe, lub system, w którym wykorzystuje się w co najmniej 95 % energię ze źródeł odnawialnych, ciepło odpadowe i ciepło pochodzące z wysokosprawnej kogeneracji i ponadto całkowity udział energii ze źródeł odnawialnych lub ciepła odpadowego wynosi co najmniej 35 %,
- od 01.01.2045 r. – wykorzystuje w co najmniej 75 % energię ze źródeł odnawialnych, w co najmniej 75 % ciepło odpadowe lub w co najmniej 75 % energię ze źródeł odnawialnych i ciepło odpadowe,
- od 01.01.2050 r. – wykorzystuje wyłącznie energię ze źródeł odnawialnych, wyłącznie ciepło odpadowe lub wyłącznie połączenie energii ze źródeł odnawialnych i ciepła odpadowego.
Efektywny system ciepłowniczy i chłodniczy oparty na kryterium emisji gazów cieplarnianych musi spełniać określone wielkości emisji na jednostkę ciepła lub chłodu:
- Do 31.12.2025 r. – 200g/kWh,
- od 01.01.2026 r. – 150 g/kWh,
- od 01.01.2035 r. – 100 g/kWh,
- od 01.01.2045 r. – 50 g/kWh,
- od 01.01.2050 r. – 0 g/kWh.
Operatorzy systemów ciepłowniczych o mocy przekraczającej 5 MW, których systemy nie spełniają kryteriów systemu efektywnego mają obowiązek od 01.01.2025 r., co pięć lat przygotowywać plan zapewnienia bardziej efektywnego zużycia energii pierwotnej, ograniczenia strat w dystrybucji oraz zwiększenia udziału energii ze źródeł odnawialnych.
Z punktu widzenia ciepłownictwa istotne znaczenie mają również dyrektywa o odnawialnych źródłach energii oraz dyrektywa o systemie handlu emisjami, omówione w drugiej części artykułu.
Źródła:
1 Energetyka cieplna w liczbach – 2023. Urząd Regulacji Energetyki , styczeń 2025 r.
2 Infrastruktura komunalna- energetyczna i gazowa w 2024 r., Urząd Regulacji Energetyki, wrzesień 2025 r.
3 Wpływ regulacji UE na transformację sektora ciepłownictwa systemowego w Polsce. Ocena skutków i rekomendacje w zakresie regulacji krajowych. Raport Polskiego Towarzystwa Energetyki Cieplnej, październik 2024 r.
4 Krajowy Plan w dziedzinie Energii i Klimatu do 2030 r. z perspektywą do 2040 r. Projekt. Lipiec 2025 r.
5 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2024/1275 z dnia 24 kwietnia 2024 r. w sprawie charakterystyki energetycznej budynków
6 Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 2023/1791 z dnia 13 września 2023 r. w sprawie efektywności energetycznej oraz zmieniająca rozporządzenie (UE) 2023/955