Parki Narodowe w Polsce - cz. 2 | Bank Ochrony Środowiska

Grzegorz Litke
Główny inżynier ekolog

PARKI NARODOWE W POLSCE - cz. 2

Pierwsza część artykułu skupiała się na znaczeniu parków narodowych, ich roli w szeroko pojętej ochronie przyrody. W tym materiale omówione zostaną zagrożenia, przed którymi stoją parki narodowe oraz sposoby na przeciwdziałanie tym zagrożeniom.

Kto zarządza Parkami Narodowymi w Polsce?

Parki narodowe są zarządzane na podstawie ustawy z 1 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (t.j. Dz. U. z 2024, Poz.1478 z pózn. zm.)¹. Podstawowymi zasadami zarządzania parkami narodowymi są ochrona przyrody i działania edukacyjne. Zgodnie z zapisami w ustawie, parkiem narodowym w Polsce zarządza dyrektor, który kieruje jego działalnością i reprezentuje go na zewnątrz. Bezpośredni nadzór nad parkami oraz funkcje koordynacyjne sprawuje Minister właściwy do spraw środowiska. Nadzór ten obejmuje m.in. zatwierdzanie rocznych planów finansowych oraz kontrolę funkcjonowania, realizacji zadań i wydatkowania środków finansowych.

Zagrożenia występujące na obszarach parków narodowych

Pomimo swojej ochrony, parki narodowe w Polsce i na całym świecie zmagają się z wieloma zagrożeniami. Do najistotniejszych należą:

Zmiany klimatyczne, któremają ogromny wpływ na ekosystemy parków narodowych. Zagrażają ich unikalnej strukturze oraz bioróżnorodności. Wzrost temperatury, zmiany w opadach oraz występowanie coraz częściej ekstremalnych zjawisk pogodowych, stają się wyzwaniami, z którymi coraz częściej muszą się mierzyć parki. Najbardziej widocznymi skutkami zmian klimatycznych są:
Nadmierna turystyka, któramoże prowadzić do degradacji parków narodowych. Nadmierna liczba odwiedzających, niekontrolowane wędrówki po szlakach czy zbieranie roślin mogą zaburzyć równowagę ekologiczną tych obszarów. Turystyka, choć przynosi wiele korzyści, może także stwarzać pewne zagrożenia dla polskich parków narodowych. Ilość osób odwiedzających parki rośnie z roku na rok, co rodzi obawy dotyczące zachowania ich pierwotnego stanu. Najbardziej widocznymi skutkami wzmożonego ruchu turystycznego są:
Naruszanie granic ochrony, stanowi poważne zagrożenie dla parków narodowych.Przejawia się w nielegalnej wycince drzew, nielegalnych polowaniach czy budowie infrastruktury mieszkaniowej i drogowej na terenach objętych ochroną. Może też skutkować umożliwieniem wprowadzania inwazyjnych gatunków. Wprowadzenie niektórych gatunków roślin i zwierząt, które nie mają naturalnych wrogów, może prowadzić do wyparcia rodzimych gatunków.

Przesunięcie stref roślinnych – wiele gatunków roślin jest zmuszonych do migracji w poszukiwaniu odpowiednich warunków do życia. To może prowadzić do wyginięcia niektórych lokalnych gatunków.
Wysychanie zbiorników wodnych – w parkach, gdzie woda jest kluczowym zasobem dla ekosystemu, zmniejszenie opadów może prowadzić do niedoborów wodnych, co ma negatywny wpływ na faunę i florę.
Zmiany w migracji zwierząt – wzrost temperatury wpływa na regulację cykli rozrodczych i migracyjnych wielu gatunków, co może osłabić ich populacje.

Zaśmiecanie – pomimo kampanii edukacyjnych, wciąż zdarzają się przypadki pozostawiania śmieci w parkach, co negatywnie wpływa na estetykę oraz zdrowie ekosystemów.
Zakłócanie spokoju dzikiej fauny – obecność ludzi w pobliżu ostoi dzikich zwierząt, może prowadzić do ich stresu oraz zaburzeń w naturalnym zachowaniu.
Nieodpowiednie zachowanie turystów – wiele osób ignoruje zasady ochrony przyrody, np. wchodząc w niedozwolone strefy, co bezpośrednio zagraża naturalnemu środowisku. W pogoni za sensacją turyści próbują w sposób nieodpowiedzialny karmić i fotografować zwierzęta.
Niszczenie szlaków turystycznych – niszczenie oznakowania, tablic informacyjnych i miejsc wyznaczonych do odpoczynku prowadzi do zakłóceń właściwego korzystania z walorów parków.

Zanieczyszczenie środowiska, które zmniejsza stan zdrowotny zarówno fauny jak i flory w parkach. Wynika ono najczęściej z działalności przemysłowej i transportowej człowieka i powoduje wymieranie gatunków oraz choroby roślin i zwierząt. Powstaje ono najczęściej w wyniku:

Nielegalnej eksploatacji surowców naturalnych – w wielu rejonach parki są zagrożone nielegalną działalnością związaną z pozyskiwaniem drewna, runa i grzybów, co prowadzi do degradacji środowiska.

Nielegalnego transportu – wysokie poziomy zanieczyszczeń powietrza i wody mają wpływ na zdrowie roślin i zwierząt, a także na jakość i stan ekosystemów parkowych.

W obliczu rosnących zagrożeń, pytanie o skuteczność ochrony parków narodowych staje się coraz bardziej aktualne. Stworzenie skutecznej strategii ochrony jest kluczowe dla zapewnienia przyszłości polskich parków narodowych. Strategia powinna uwzględniać m.in.:

Monitoring i badania biologiczne – regularne badania fauny i flory pozwalają na śledzenie stanu zagrożonych gatunków oraz podejmowanie odpowiednich działań w celu ich ochrony.
Edukację i budowanie świadomości ekologicznej – programy edukacyjne dla odwiedzających parki narodowe są niezwykle ważne. Działania te mają na celu zwiększenie świadomości ekologicznej oraz promowanie postaw proekologicznych w społeczeństwie.
Ograniczenia w turystyce – wprowadzenie stref dostępnych tylko dla wykwalifikowanych przewodników czy ograniczenie liczby turystów w niektórych rejonach mogą pomóc w minimalizacji wpływu człowieka na środowisko.
Reintrodukcja gatunków – w niektórych parkach prowadzone są programy reintrodukcji gatunków, które zniknęły w przeszłości z danego obszaru.
Ochrona stref buforowych – stworzenie stref wokół parków w celu ochrony przed wpływem działalności człowieka.
Badania naukowe – wspieranie badań nad skutkami zmian klimatycznych oraz efektywnością działań ochronnych.

Ochrona parków narodowych odbywa się na wielu płaszczyznach, w tym poprzez:

Ograniczenia w działalności ludzkiej realizowane poprzez zakazy prowadzenia działalności (budowa infrastruktury turystycznej, wydobycie surowców, zanieczyszczanie czy kłusownictwo), która mogłaby negatywnie wpływać na ekosystemy. Przykładem efektywnej ochrony są strefy ściśle chronione, w których zabronione jest jakiekolwiek ludzkie działanie. Tego typu obszary odgrywają kluczową rolę w zachowaniu cennych ekosystemów, które są monitorowane przez specjalistów w sposób ciągły.
Monitoring i badania naukowe – pozwalają na ocenę stanu środowiska oraz wprowadzanie ewentualnych zmian w strategiach ochrony.
Programy edukacyjne –realizowane poprzez organizację warsztatów i wydarzeń, które mają na celu edukację społeczeństwa w zakresie ochrony przyrody.
Współpracę krajową i międzynarodową – ochrona przyrody to nie tylko zadanie instytucji rządowych, ale również lokalnych społeczności. Wiele parków narodowych współpracuje ze sobą i z organizacjami ekologicznymi, naukowymi oraz z mieszkańcami, angażując ich w działania na rzecz ochrony środowiska. Wspólne projekty mogą obejmować m.in. sprzątanie terenu parków, programy badawcze, organizowanie wydarzeń ekologicznych czy wymianę wiedzy na temat lokalnej flory i fauny. Współpraca z naukowcami oraz organizacjami ekologicznymi tworzy synergię, która przyczynia się do efektywnej ochrony przyrody. Polska bierze udział w różnych międzynarodowych programach ochrony bioróżnorodności, co pozwala na wymianę doświadczeń i najlepszych praktyk.

Ochrona parków narodowych w Polsce opiera się na kilku kluczowych zasadach, takich jak: ochrona bioróżnorodności zapewniająca przetrwanie rzadkich i zagrożonych gatunków roślin i zwierząt oraz ograniczenie działalności człowieka w zakresie urbanizacji, przemysłu i turystyki. Istotna jest również dbałość o zachowanie naturalnych procesów ekologicznych poprzez właściwe zarządzanie ekosystemami.

Jak chronione są polskie parki narodowe?

Polskie parki narodowe są objęte szczególną ochroną, która ma na celu zachowanie ich unikalnego bogactwa przyrodniczego. Ochroną, kontrolą i egzekwowaniem prawa na terenach parków narodowych zajmuje się specjalna Służba Parku Narodowego, w tym Straż parku, która m.in. monitoruje przestrzeganie przepisów oraz podejmuje działania w przypadku ich naruszenia. Funkcjonowanie tej służby jest kluczowe dla skutecznej ochrony przyrody. Osoby nieprzestrzegające przepisów mogą zostać ukarane mandatami lub grzywną, m.in. za zakłócanie spokoju zwierząt lub ciszy, kara finansowa (mandat) wynosi do 5 tysięcy złotych. Wsparcia parkom narodowym w zakresie ochrony i migracji zwierząt udziela również podległa wojewodzie i działająca poza ich terenem Państwowa Straż Łowiecka².

Działania podejmowane przez Parki narodowe w zakresie ochrony ekosystemów i dziedzictwa przyrodniczego

Polskie parki narodowe prowadzą szereg zróżnicowanych działań mających na celu ochronę unikalnych ekosystemów oraz dziedzictwa przyrodniczego. Wśród podejmowanych inicjatyw można wyróżnić:

Wspieranie badań naukowych – parki narodowe często współpracują z uczelniami i instytutami badawczymi, aby prowadzić badania nad bioróżnorodnością, a także monitorować zmiany w środowisku.
Edukacja ekologiczna – organizacja warsztatów, szkoleń oraz programów edukacyjnych dla dzieci i dorosłych, które mają na celu zwiększenie świadomości ekologicznej społeczeństwa.
Ochrona siedlisk – wprowadzanie działań mających na celu zachowanie i odbudowę naturalnych siedlisk, w tym rekultywacje terenów zniszczonych przez działalność ludzką.
Zarządzanie turystyką – tworzenie ścieżek turystycznych oraz infrastruktury, która umożliwia zwiedzanie parków w sposób zrównoważony, minimalizując negatywny wpływ na przyrodę.
Monitorowanie zdrowia ekosystemów – regularne kontrole stanu flory i fauny oraz ocena wpływu zmian klimatycznych na lokalne ekosystemy.

Aby zminimalizować zagrożenia, związane z ruchem turystycznym wdrażane są działania związane z jego zarządzaniem oraz akcje edukacyjne promujące turystykę łączące w sobie podziwianie piękna natury z jej poszanowaniem. Współpraca z organizacjami ekologicznymi oraz lokalnymi społecznościami może przynieść korzyści zarówno dla przyrody, jak i dla samych turystów. Wspieranie ekoturystyki stanowi jedno z kluczowych działań podejmowanych w celu ochrony tych bezcennych obszarów. Właściwie przygotowane i zarządzane szlaki turystyczne, odgrywają niezwykle istotną rolę w edukacji ekologicznej oraz w redystrybucji ruchu turystycznego na terenie parków. Pozwalają zminimalizować negatywny wpływ turystów na lokalne ekosystemy, które są chronione w obrębie tych obszarów.

Edukacja ekologiczna w polskich parkach

W polskich parkach narodowych edukacja ekologiczna odgrywa kluczową rolę, nie tylko w zakresie ochrony przyrody, ale także w kształtowaniu świadomości ekologicznej społeczeństwa. Parki są miejscem, gdzie przyroda oraz ludzie współistnieją, a współpraca zakłada nie tylko ochronę zasobów naturalnych, lecz także edukowanie przyszłych pokoleń. Oferowane przez parki różnorodne programy edukacyjne dostosowane są z reguły do różnych grup wiekowych i zainteresowań. Do najpopularniejszych form edukacji ekologicznej należą: warsztaty i prelekcje, ścieżki edukacyjne, obozy i wycieczki terenowe, łączące naukę z aktywnością na świeżym powietrzu. Ponadto, parki narodowe współpracują z lokalnymi szkołami, organizując różnego rodzaju programy partnerskie, które mają na celu zaangażowanie uczniów w działania na rzecz ochrony środowiska.

Rola lokalnych społeczności w ochronie i działalności parków narodowych.

W polskich parkach narodowych lokalne społeczności odgrywają istotną rolę w procesie ochrony przyrody. Dzięki ich zaangażowaniu i wiedzy, możliwe jest nie tylko zachowanie unikalnych zasobów naturalnych, ale także wspieranie lokalnej kultury i tradycji. Współpraca między mieszkańcami a instytucjami ochrony środowiska przynosi obopólne korzyści, a lokalne inicjatywy stają się wzorem do naśladowania dla innych terenów chronionych. Współpraca z lokalnymi społecznościami polega na realizacji działań mających na celu m.in. promowanie ekoturystyki, wspieranie lokalnych zwyczajów, tradycji i kultury. Przykładem działań lokalnych społeczności może być m.in. promowanie świadomych zachowań proekologicznych czy akcje zalesiania. To właśnie lokalne społeczności wykazują najlepszą znajomość terenu oraz rozumienie potrzeb lokalnych ekosystemów. Często to właśnie one są pierwszymi, które zauważają negatywne zmiany w otaczającym środowisku, co pozwala na szybszą reakcję i wdrożenie skutecznych działań ochronnych. Warto również podkreślić znaczenie wolontariatu. Liczne akcje sprzątania, nasadzenia drzew czy weekendy z przyrodą organizowane przez lokalne stowarzyszenia przynoszą korzyści nie tylko środowisku, ale także samym uczestnikom, budując ducha wspólnoty i lokalnej odpowiedzialności. Lokalne społeczności są zatem aktywnymi uczestnikami procesu ochrony parków narodowych, których zaangażowanie i determinacja są kluczowe dla ich przyszłości. Inicjatywy takie jak „Zielona szkoła” czy różnorodne projekty samorządowe, które wspierają lokalne działania, umacniają partnerstwo między sektorem publicznym i prywatnym a społecznościami lokalnymi.

Dzięki finansowaniu z zewnątrz oraz lokalnym pasjonatom, przyroda w parkach ma większą szansę na przetrwanie i rozwój, a mieszkańcy zyskują nowe możliwości ekonomiczne. W polskich parkach narodowych ochrona środowiska to nie tylko działania podejmowane przez organy rządowe i samorządowe, ale również proces, w który zaangażowane są różne organizacje ekologiczne i naukowe. Kluczowe wyniki współpracy między tymi organizacjami to monitoring i badania naukowe, edukacja i kampanie informacyjne oraz wolontariat i projekty lokalne, które we właściwym połączeniu umożliwiają lokalnym społecznościom bezpośrednie uczestnictwo w działaniach na rzecz ochrony środowiska.

Rola technologii w ochronie parków narodowych

Obecnie, gdy zagrożenia związane z ochroną środowiska stają się coraz poważniejsze, technologie oferują innowacyjne rozwiązania wspierające zarządzanie parkami narodowymi. Dzięki nowoczesnym narzędziom takim jak m.in. drony monitoring tych terenów staje się bardziej efektywny i precyzyjny. Umożliwiają one wykonanie zdjęć z lotu ptaka oraz zdobycie danych o trudnodostępnych obszarach. Dzięki nim można obserwować zmiany w ukształtowaniu terenu, śledzić migracje dzikich zwierząt czy identyfikować obszary dotknięte klęskami żywiołowymi. Na uwagę zasługują coraz dokładniejsze mierniki i czujniki terenowe, które monitorują parametry środowiskowe, takie jak jakość powietrza, poziom hałasu czy wilgotność gleby.

Zastosowanie nowoczesnych technologii w zarządzaniu parkami przynosi wiele korzyści. Zapewnia bieżące informacje o stanie środowiska, umożliwia szybkie wykrywanie zagrożeń oraz sprzyja lepszemu planowaniu działań ochronnych. W ostatnich latach dużą rolę odgrywają także technologie GIS (ang. Geographic Information Systems), które pozwalają na wizualizację i analizę danych przestrzennych. Dzięki nim zarządcy parków mogą tworzyć mapy rozmieszczenia gatunków, planować trasy turystyczne czy weryﬁkować obszary. Wszystkie te technologie razem tworzą system, który znacząco wspiera ochronę przyrody. Dzięki nim parki narodowe mogą nie tylko sprawniej zarządzać swoimi zasobami, ale także reagować na zmiany zachodzące w przyrodzie, co jest kluczowe w kontekście ochrony bioróżnorodności i przeciwdziałania skutkom zmian klimatycznych.

Podsumowanie

Opisane w artykule działania związane z ochroną parków narodowych, choć prowadzą do pozytywnych zmian, to w wyniku rosnących zagrożeń, nadal wskazuję na wiele do zrobienia. Przed parkami narodowymi stoi nie tylko zadanie ochrony dziedzictwa przyrodniczego, ale również edukacja społeczeństwa oraz budowanie zrównoważonej współpracy z lokalnymi społecznościami. Ochrona polskich parków narodowych to nie tylko zadanie dla instytucji państwowych, ale również dla całego społeczeństwa. Wspólnie możemy zadbać o przyszłość tych unikalnych miejsc, które są nieocenionym skarbem naszej przyrody. Działania podejmowane dzisiaj zadecydują o ich stanie za kilka, a nawet kilkadziesiąt lat. Edukacja ekologiczna oraz wspieranie lokalnych inicjatyw mogą przyczynić się do tego, że każdy z nas stanie się aktywnym uczestnikiem ochrony przyrody.

Dzięki nam wszystkim, te wyjątkowe miejsca przetrwają, stanowiąc nie tylko cel turystyczny, ale również źródło wiedzy i inspiracji. Ochrona parków narodowych to nie tylko kwestia ochrony przyrody, ale także naszej przyszłości. Musimy chronić te ostatnie ostoje dzikiej przyrody, aby zapewnić równowagę ekologiczną, poprawić jakość życia i zachować bioróżnorodność dla przyszłych pokoleń.

Źródła:

₁_{https://isap.sejm.gov.pl/isap.nsf/DocDetails.xsp?id=WDU20240001478}

₂_{https://www.gov.pl/web/uw-mazowiecki/panstwowa-straz-owiecka}