Pogłębienie aspektów prawnych: umowy i relacje kontraktowe w spółdzielni energetycznej – Część II

Tomasz Miarczyński

Inżynier ekolog

W pierwszej¹ części artykułu przybliżone zostały ogólne założenia i korzyści wynikające z funkcjonowania spółdzielni energetycznych. Celem tego materiału jest omówienie konkretnych relacji prawnych i umownych, które umożliwiają praktyczne działanie Spółdzielni, które wymaga zawarcia stosownych umów z operatorem systemu dystrybucyjnego (OSD) oraz ze sprzedawcą energii.

Lokalizacja i uwarunkowania techniczne²

Spółdzielnia energetyczna może działać wyłącznie na obszarze gmin wiejskich lub miejsko-wiejskich a energia przez nią wytwarzana musi pochodzić ze źródeł odnawialnych, takich jak instalacje fotowoltaiczne, turbiny wiatrowe, biogazownie czy małe elektrownie wodne. Wybór konkretnego źródła energii zależy jednak nie tylko od dostępności zasobów naturalnych, ale także od warunków lokalnych oraz formalno-prawnych. Każdy typ instalacji ma swoje specyficzne wymagania – zarówno pod względem uzyskania pozwoleń, kosztów inwestycyjnych, jak i warunków eksploatacyjnych. Elektrownie wiatrowe są trudniejsze do zrealizowania, ponieważ przepisy nakładają rygorystyczne ograniczenia dotyczące odległości od zabudowy. Oznacza to, że nie w każdej lokalizacji da się efektywnie i legalnie posadowić turbinę wiatrową – nie tylko ze względu na regulacje prawne, ale również z powodu gęstości zabudowy w różnych częściach kraju.

Źródła fotowoltaiczne (PV)

Instalacje fotowoltaiczne są obecnie najczęściej wybieranym rozwiązaniem przez spółdzielnie energetyczne. Wynika to
z ich uniwersalnego charakteru – panele można montować zarówno na dachach, jak i na gruntach, a dostęp do promieniowania słonecznego jest względnie równomierny w całej Polsce. Co ważne, tego typu instalacje charakteryzują się stosunkowo prostą procedurą przyłączenia i niższym progiem wejścia pod względem kosztów. Są też łatwe w rozbudowie, co sprawia, że dobrze wpisują się w potrzeby rozwijających się wspólnot energetycznych. Minusem jest ograniczona liczba dni słonecznych. W Polsce notuje się średnio około 1600-1900 godzin słonecznych rocznie, co wpływa na poziom produkcji energii i wymaga odpowiedniego zarządzania zużyciem oraz ewentualnego wsparcia z innych źródeł.

Źródła wiatrowe (elektrownie wiatrowe)³

Turbiny wiatrowe to coraz popularniejsze źródło energii wykorzystywane przez wspólnoty energetyczne, szczególnie po zmianie przepisów z 2023 roku. Zniesiono wtedy tzw. zasadę 10H, która wcześniej ograniczała możliwość budowy elektrowni wiatrowych w pobliżu zabudowań. Obecnie turbiny mogą być lokalizowane w odległości minimum 500 metrów od budynków mieszkalnych, o ile zostaną ujęte w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego.

To otwiera nowe możliwości dla gmin wiejskich i miejsko-wiejskich, jednak nadal należy uwzględnić kilka wyzwań – m.in. wysokie koszty inwestycyjne, potrzebę konsultacji społecznych oraz ocenę lokalnych warunków wietrzności. W sprzyjających lokalizacjach turbiny mogą pracować nawet przez 2000-2500 godzin rocznie, co czyni je efektywnym uzupełnieniem miksu energetycznego spółdzielni.

Biogazownie⁴

Dla spółdzielni energetycznych biogazownie stanowią stabilne i przewidywalne źródło energii odnawialnej, zdolne do pracy w trybie ciągłym – średnio około 8000 godzin rocznie. Dzięki wykorzystaniu substratów pochodzenia rolniczego (np. obornika, kiszonek, gnojowicy czy odpadów z przetwórstwa rolno-spożywczego), są szczególnie atrakcyjne na terenach wiejskich, gdzie dostęp do biomasy jest stosunkowo łatwy.

Ich dużą zaletą jest zdolność do jednoczesnej produkcji energii elektrycznej i cieplnej, które mogą być wykorzystywane przez lokalnych odbiorców – np. mieszkańców, szkoły czy gospodarstwa rolne. Biogazownie dobrze wpisują się w lokalną gospodarkę o obiegu zamkniętym (GOZ) ograniczając przy tym emisje metanu z odpadów rolniczych i wspierając zagospodarowanie pozostałości organicznych. Minusem są wysokie koszty inwestycyjne oraz konieczność zapewnienia stałych dostaw odpowiedniego substratu, co wymaga dobrej organizacji i logistyki. Konieczne jest także spełnienie licznych wymagań środowiskowych i sanitarnych, a obsługa instalacji wymaga specjalistycznej wiedzy.

Małe Elektrownie Wodne (MEW)⁵

Małe elektrownie wodne mogą być opłacalnym i stabilnym źródłem energii dla spółdzielni energetycznych, szczególnie w gminach, przez które przepływają rzeki o odpowiednim przepływie. Roczna liczba godzin pracy MEW wynosi zazwyczaj od 4000 do 6000 godzin, co daje względnie stałą produkcję energii, niezależną od warunków pogodowych.

Ich eksploatacja wiąże się z niskimi kosztami stałymi i długą żywotnością a przy odpowiednim zaprojektowaniu mogą również wspierać lokalną retencję wodną. Dla spółdzielni to rozwiązanie szczególnie korzystne, jeśli w pobliżu znajdują się już obiekty hydrotechniczne, które można zaadaptować (np. stare młyny, jazy, spiętrzenia).

Przeszkodami w funkcjonowaniu MEW są ograniczona liczba lokalizacji spełniających wymogi hydrologiczne oraz konieczność uzyskania szeregu zezwoleń – m.in. wodnoprawnych i środowiskowych a także tytuły do dysponowania nieruchomościami do celów budowlanych. Proces inwestycyjny bywa długotrwały, a każda lokalizacja musi być analizowana indywidualnie pod kątem wpływu na ekosystem wodny.

Finansowanie spółdzielni energetycznych

Dla realizacji inwestycji w ramach spółdzielni energetycznej kluczowe jest zapewnienie odpowiednich źródeł finansowania. W praktyce oznacza to konieczność wniesienia wkładu własnego na poziomie co najmniej 10% całkowitej wartości projektu, przy czym z punktu widzenia instytucji finansujących bardziej rekomendowanym poziomem jest minimum 20%. Taki poziom udziału własnego zwiększa wiarygodność przedsięwzięcia i poprawia warunki uzyskania kredytu. W BOŚ wspieramy inicjatywy spółdzielni energetycznych poprzez możliwość udzielenia finansowania inwestycji związanych z budową, rozbudową lub modernizacją źródeł OZE – w tym instalacji PV, biogazowni czy magazynów energii.

Ważnym elementem współpracy jest zaangażowanie również ze strony samych członków spółdzielni. Założenie rachunków bankowych przez udziałowców w Banku Ochrony Środowiska nie tylko upraszcza rozliczenia wewnętrzne, ale stanowi również wartość dodaną przy ocenie stabilności i spójności projektu. Możliwość prowadzenia bieżących rozliczeń w jednej instytucji finansowej pozwala na lepsze monitorowanie przepływów finansowych i ułatwia obsługę kredytową. Współpraca może również obejmować:obsługę rachunków technicznych, finansowanie inwestycji komplementarnych (np. termomodernizacji budynków) oraz doradztwo w zakresie efektywnego zarządzania energią.

Dodatkowym źródłem wsparcia może być rządowy program „Energia dla wsi”⁶, który oferuje bezzwrotne dotacje i preferencyjne pożyczki na inwestycje OZE dla podmiotów z obszarów wiejskich – w tym spółdzielni energetycznych. Program ten może stanowić uzupełnienie finansowania bankowego i obniżyć całkowity koszt inwestycji. W zależności od rodzaju projektu możliwe jest uzyskanie wsparcia nawet do 65% kosztów kwalifikowanych, co znacząco poprawia opłacalność przedsięwzięcia.

Jak wskazano wcześniej, spółdzielnię energetyczną mogą założyć co najmniej trzy osoby prawne (np. gmina, spółka komunalna) lub dziesięć osób fizycznych. Proces zakładania obejmuje uchwalenie statutu, wybór władz spółdzielni oraz wpis do Krajowego Rejestru Sądowego, co nadaje jej osobowość prawną. W kontekście obowiązujących przepisów ustawy Prawo zamówień publicznych (PZP)⁷, (Dz.U. z 2023 r. poz. 1605 z późn. zm.), wyróżnia się dwa dopuszczalne warianty organizacyjne:

Wariant z udziałem jednostek sektora publicznego (JST):
Spółdzielnia składa się wyłącznie z podmiotów zobowiązanych do stosowania PZP, takich jak gminy, zakłady usług komunalnych czy instytucje kultury. W tym modelu nie trzeba stosować przepisów PZP przy zakupie energii od własnej spółdzielni, co upraszcza funkcjonowanie. Każdy członek musi posiadać umowę dystrybucyjną lub kompleksową dla punktu poboru energii w obszarze działania spółdzielni.
Wariant z udziałem wyłącznie podmiotów prywatnych:
W tym modelu członkami są osoby fizyczne i firmy, które nie są objęte obowiązkiem stosowania ustawy o PZP. Także tutaj warunkiem uczestnictwa jest posiadanie przyłącza do sieci oraz odpowiednia umowa z operatorem. Model ten bywa prostszy organizacyjnie, ale może mieć ograniczony dostęp do niektórych programów publicznych.

W sytuacji, gdy planowana spółdzielnia obejmuje zarówno podmioty publiczne, jak i prywatne, konieczne jest opracowanie struktury organizacyjnej zgodnej z przepisami ustawy PZP oraz ewentualnie z procedurami partnerstwa publiczno-prywatnego (PPP)⁸.

Dostępność źródeł OZE w strukturach spółdzielni energetycznych

Przed założeniem spółdzielni warto ustalić, czy członkowie posiadają już instalacje odnawialnych źródeł energii, które mogłyby zasilać wspólnotę.

Gdy OZE już istnieje:

Jeśli wśród członków jest właściciel np. instalacji PV, MEW, biogazowni czy turbiny wiatrowej, można szybciej przystąpić do rejestracji spółdzielni energetycznej w KOWR. Wówczas instalacja ta może od razu zostać wykorzystana na potrzeby członków.

Gdy źródła OZE dopiero mają powstać:

W takiej sytuacji konieczne jest wcześniejsze zaplanowanie rodzaju i skali instalacji w zależności od przewidywanego zużycia energii przez członków. Należy wtedy przejść pełną procedurę inwestycyjną: od analizy lokalizacji, przez proces legislacyjny aż po budowę i przyłączenie do sieci.

Wcześniej omówione zostały ogólne zasady funkcjonowania spółdzielni energetycznych, w tym konieczność zawierania odpowiednich umów z operatorem systemu dystrybucyjnego (OSD) oraz sprzedawcą energii. W tej części przybliżone zostaną relacje prawne i rozliczeniowe, które muszą zostać ustanowione, aby spółdzielnia mogła działać sprawnie i zgodnie z obowiązującymi przepisami.

Obowiązujące przepisy wymagają, aby:

Członkowie spółdzielni posiadali indywidualne umowy kompleksowe z wybranym sprzedawcą energii lub sprzedawcą zobowiązanym (spółką obrotu), uwzględniające zarówno sprzedaż, jak i dystrybucję energii.
Spółdzielnia energetyczna jako podmiot zbiorowy zawarła odrębną umowę kompleksową ze sprzedawcą, regulującą szczegóły współpracy, wymiany danych oraz zasad bilansowania energii wewnątrz spółdzielni. Umowa ta nie narusza indywidualnych umów członków, lecz koordynuje działania wspólnotowe.
Sprzedawca energii pełni rolę podmiotu odpowiedzialnego za bilansowanie handlowe całej struktury, co pozwala na efektywne zarządzanie rozliczeniami i przepływem energii.
Operator systemu dystrybucyjnego (OSD) na mocy ustawowego obowiązku zawarł umowę z wybranym sprzedawcą energii w terminie 21 dni od otrzymania kompletnego wniosku. Sprzedawca natomiast musi zawrzeć umowę kompleksową ze spółdzielnią w ciągu 90 dni od złożenia wniosku.

Warto również zaznaczyć, że bezpośrednie rozliczenia z OSD nie zachodzą na poziomie samej spółdzielni – opłaty dystrybucyjne są przypisane do członków na podstawie ich indywidualnego zużycia. Jednak w przypadku świadczenia przez spółdzielnię usług sieciowych na rzecz operatora, mogą zostać wdrożone dodatkowe mechanizmy rozliczeniowe. W niektórych sytuacjach możliwe jest także zastosowanie prywatnej (specjalnie przeznaczonej) infrastruktury energetycznej, np. linii przesyłowej łączącej instalacje OZE z odbiorcami, co pozwala na bezpośrednie rozliczenia między stronami, z pominięciem operatora systemowego

Pogłębienie aspektów prawnych: umowy i relacje kontraktowe w spółdzielni energetycznej – Część II

Lokalizacja i uwarunkowania techniczne2